1939 sonbaharında Almanya, Batı Polonya'yı işgal etti. Batı Polonya topraklarının büyük bir kısmı Alman İmparatorluğu'na katıldı. Haziran 1941'e kadar Doğu Polonya, Alman Kuvvetleri tarafından işgal edilmedi. İlk gettoların oluşturulduğu Orta Polonya'nın güneyinde Almanlar Generalgouvernement'i (Merkezî Hükümet) kurdu. Bu gettolar, Almanların Yahudi nüfusunu korkunç koşullarda yaşamak zorunda bıraktıkları şehrin dış bölgelerinde kapalı alanlardı. Gettolar, Yahudileri bir bütün olarak kendi toplumlarındaki Yahudilerden ve diğer Yahudi toplumlarından ayırıyordu. 12 Ekim 1940'da açılan Varşova gettosu, yüzölçümü ve nüfus olarak en büyük gettoydu. Şehrin nüfusunun yüzde 30'nu oluşturan 350.000'den fazla Yahudi, şehrin 2,4'lük yüzdesini oluşturan bir bölgede tutuklandı.
Yahudiler, Varşova getto bölgesi etrafındaki duvarın inşaatında çalışıyor. Almanlar, Ekim 1940’ta bir gettonun inşa edileceğini duyurmuş ve Kasım 1940’ta gettoyu Varşova’nın diğer bölgelerinden tecrit etmiştir.
Chlodna Caddesi’nin üzerindeki Varşova gettosunun iki yakasını birleştiren üstgeçit. Alttaki cadde gettoya dahil değildi. Varşova, Polonya, tarih bilinmiyor.
Sabina, Varşova’nın güney doğusunda küçük bir sanayi şehri olan Piotrkow Trybunalski’de bir Yahudi ailesinde büyüdü. Ailesi Yahudi mahallesinde oturmuyordu. Babası işadamı, annesi de öğretmendi. Evlerinde hem Yiddiş, hem de Lehçe konuşuluyordu. Sabina 1929’da devlet okuluna başladı. Daha sonra orta dereceli bir Yahudi okuluna devam etti.
1933–39: 1 Eylül 1939’da Almanya Polonya’yı işgal etti. Dört gün sonra Alman birlikleri şehrimize akın etti. İşgal bir ayı doldurduğunda babam mesleğini, ben de okulu bırakmak zorunda kaldık. Beş kişilik ailemiz Almanların kurduğu bir gettoya götürüldü. Bir daireyi başka bir aileyle paylaşıyorduk. Birkaç blok öteden Alman devriyelerinin ve parke taşlarının üzerine vuran ağır Alman çizmelerinin seslerini duyabiliyorduk.
1940–44: 1942’de getto dağıtılırken Polonyalı kız arkadaşlarım Danuta ve Maria, kız kardeşime ve bana sahte Polonya kimlik kartları sağladı. Son toplamadan önce kaçarak onların evinde saklandık. İki hafta sonra kız kardeşim ve ben, Almanya’da hiç kimsenin bizi tanımadığı bir yerde iş bulduk. Ben Alman subayları için hizmet veren bir otelde hizmetçi oldum. Subaylardan biri ailemde Yahudi olup olmadığını sordu. Bir antropolog olduğunu ve kulaklarımla profilimin Yahudiyi andırdığını söyledi. Buna alınmış gibi baktım ve çalışmaya devam ettim.
Sabina, Almanya’da Regensburg’da Amerikan birlikleri tarafından 27 Nisan 1945’te özgürlüğüne kavuşturuldu. 1950’de Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etti ve göz doktoru oldu.
Shlomo Lodz’ta yaşayan Reich ailesinin yedi çocuğundan biriydi. Reich’lar dindar bir Yahudi aileydi ve Shlomo'nun Hasidik babasının başının iki yanından aşağı inen zülüfleri vardı ve geleneksel kürk şapka takıyordu. Shlomo her gün devlet okulundan sonra İbranice kutsal metinlerle ilgili eğitim aldığı hahamlık akademisi Ostrovtze Yeshiva’ya gidiyordu. Shlomo'nun babasının bir ayakkabı bağı fabrikası vardı.
1933–39: Eylül 1939’da Almanlar Lodz’u işgal ederek Yahudi karşıtı önlemler getirdiler. Yahudilerin toplu taşımayı kullanması, özel izin olmadan şehri terk etmesi, arabası ya da radyosu olması yasaklandı. Sonunda Yahudi dairelerine de el konuldu.
1940–44: Almanlar 1940 kışının başlarında Lodz’ta bir getto kurdular ve şehirdeki Yahudileri buraya topladılar. Reich ailesi de gettoya taşındı ve hepsi tek bir küçük odada yaşamaya başladı. Shlomo gettodaki giyim fabrikasında iş buldu. Öğlenleri burada sulu bir çorba veriliyordu. Gettoda dört yıl geçirdikten sonra Shlomo 1944 yazının sonlarına doğru köle işçi olarak Almanya’daki Dachau toplama kampına gönderildi.
Shlomo 1945 baharında özgürlüğe kavuşturuldu. Savaştan sonra altı erkek ve kız kardeşinden dördünün de kurtulduğunu öğrendi. 1946'da Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etti.
Shulim, Güney Polonya'nın merkezinde bir kasaba olan Kolbuszowa'da yaşayan dindar bir Yahudi ailesinin üç çoğundan en büyüğüydü. Babasının kasabada toptancı dükkânı vardı ve bölgede etkileyici gücüyle bilinen bir adamdı. Shulim'in annesi evle ilgileniyor, Shulim ve kardeşleri Shlomo ve Rozia'ya bakıyordu.
1933–39: Almanlar Polonya'yı işgal ettiklerinde Shulim 9 yaşındaydı. Atlı Polonyalı askerler, Alman ordusuna karşı savaşmaya çalışsalar da tanklar karşısında yetersiz kaldılar. Kısa süren bir savaştan sonra sokaklar at ölüleriyle doldu. Shulim'in babası ve amcası Naftali atların gömülmesine yardımcı oldular. Almanlar, Yahudi çocukların okula gitmesini yasakladı. Shulim evde annesi ve kardeşleriyle kaldı.
1940–42: Haziran 1941'de Almanlar, tüm Kolbuszowa Yahudilerini kasabanın küçük bir bölümünde yaşamaya zorladı. Shulim'in büyükanne ve büyükbabası, bir amcası ve iki halası, apartmanı çok kalabalık bir hâle getirerek ailesinin yanına taşındı. Shulim'in on ikinci doğum günü bir dönüm noktasıydı. Artık diğer erkekler gibi, Davut Yıldızlı bir kol bandı takması gerekiyordu. Bundan gurur duyuyordu. Amcası Naftali'den kol bandını takarken fotoğrafını çekmesini istedi. Shulim diğer erkekle beraber çalışma ekibinde görevlendirildi. Kar temizledi ve yolları onardı.
Shulim, 25 Haziran 1942'de Rzeszow gettosuna ve ardından Temmuz’da Belzec kampına sürüldü. Shulim, annesi ve kardeşleriyle birlikte gaz odasında can verdi. 12 yaşındaydı.
Emanuel ve ailesi, Krakow'un kuzeyinde küçük bir kasaba olan Miechow'da yaşıyordu. Almanya'nın Eylül 1939'da Polonya'yı işgalinin ardından, Yahudi zulmü arttı. Almanlar, Miechow'da bir getto kurdu. Emanuel gettoda yaşamaya zorlandı. Emanuel, annesi ve kız kardeşi, getto 1942'de yıkılmadan önce kaçtılar. Emanuel, Polonyalı yeraltı üyeleriyle birlikte hayalî bir kimlikle bir manastırda kaldı. Emanuel, bir öğretmen kendisinin Yahudi olmasından şüphelenmeye başladığında, yaklaşık bir yıl sonra manastırı terk etti. Emanuel, daha sonra Krakov ve Varşova'ya mal kaçakçılığı yaptı. 1943 yılının sonbaharında Macaristan'a kaçtı. 1944'te Almanya'nın Macaristan'ı işgal etmesinden sonra, Emanuel yine kaçma girişimlerinde bulundu ama yakalandı ve tutuklandı. Savaştan sağ kurtuldu.
Almanya Haziran 1941’de Vilna’yı işgal etti. Ekim’de Rochelle ve ailesi Vilna gettosuna hapsedildi. Annesi burada öldü. Bir Yahudi meclis üyesi olan babası, Estonya’da bir kampta öldürüldü. Getto 1943’te tasfiye edilirken Rochelle ve kız kardeşi, önce Letonya’daki Kaiserwald kampına, ardından da Danzig yakınlarındaki Stutthof’a sürüldü. 1945’te iki kız kardeş çıplak ayaklarını bez parçalarıyla korumaya çalışarak yaptıkları ölüm yürüyüşünün altıncı haftasında Sovyet ordusu tarafından özgürlüklerine kavuşturuldular.
Pek çok Yahudi gibi, Lewent ailesi de Varşova gettosunda hapsedildi. 1942'de küçücük bir alanda saklanırken, Almanlar bir baskında annesinde annesini ve kız kardeşlerini tutukladı. Öldürüldüler. Abraham da yakınlardaki bir zorunlu çalışma kampına götürüldü. Ancak gettodaki babasına dönmek için buradan kaçtı. 1943'te babasıyla birlikte Majdanek'e sürgün edildiler. Babası burada hayatını kaybetti. Abraham daha sonra Skarzysko, Buchenwald, Schlieben, Bisingen ve Dachau'ya gönderildi. Almanlar esirleri tahliye ederken, Amerikan Kuvvetleri Abraham'ı serbest bıraktı.
Charlene'nin anne ve babası yerel Yahudi toplumundaki liderler arasında olup, aile toplum hayatında aktif görevler üstlenmişti. Charlene'nin babası Lvov Devlet Üniversitesi'nde felsefe profesörüydü. II. Dünya Savaşı, Almanya'nın 1 Eylül 1939'da Polonya'yı işgal etmesiyle başladı. Charlene'nin yaşadığı yer Alman-Sovyet Paktı uyarınca Ağustos 1939'da işgal edilen doğu Polonya'daydı. Sovyet işgali altındayken, aile evini terk etmedi. Babası görevine devam etti. Almanlar Haziran 1941'de Sovyetler Birliği'ni işgal etti ve kenti ele geçirdikten sonra Charlene'nin babasını tutukladı. Charlene babasını bir daha asla görmedi. Charlene, annesi ve kız kardeşi Almanların Horocow'da açtıkları bir gettoda yaşamaya zorlandı. 1942'de Charlene ve annesi Almanların gettoyu yıkayacağı yönündeki söylentiler üzerine gettodan kaçtı. Kız kardeşi onlardan ayrı bir şekilde saklanmaya çalıştı. Ancak kendisinden bir daha haber alınamadı. Charlene ve annesi nehrin kıyısındaki çalılıklarda saklanarak, suyun içinde saklanarak yakalanmaktan kurtuldı. Günlerce saklandılar. Bir gün Charlene uyandı ve annesinin kaybolduğunu anladı. Charlene, Horochow yakınlarındaki ormanda kendi başına hayatta kalmayı başardı ve Sovyet Kuvvetleri tarafından serbest bırakıldı. Sonra da Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etti.
Bu Singer dikiş makinesi Polonya’da Lodz gettosundaki kunduracılar tarafından kullanılmıştır. Almanlar daha 1940 Mayıs’ında gettoda fabrikalar kurmaya ve burada yaşayan Yahudileri zorunlu iş gücü olarak kullanmaya başlamıştır. 1942 Ağustos’una gelindiğinde getto içinde neredeyse 100 fabrika kurulmuştur. En önemli fabrikalarda kumaş, özellikle de Alman ordusu için üniforma üretilmiştir.
Doğu Avrupa’da milyonlarca Yahudi yaşıyordu. Almanya 1939’da Polonya’yı işgal ettikten sonra, iki milyondan fazla Polonya Yahudisi Alman kontrolü altına girdi. Almanya 1941 Haziranı’nda Sovyetler Birliği’ni işgal ettikten sonra, birkaç milyon Yahudi daha Nazi yönetimi altına girmiş oldu. Almanlar bu oldukça büyük Yahudi nüfusunu, Nazilerin "getto" ya da "Yahudi yerleşim birimleri" olarak adlandırdıkları, kasaba ve şehirlerin belirlenmiş bölgelerine yerleşmeye zorlayarak, kontrol altında tutmayı amaçlıyordu. Almanlar işgal altındaki topraklarda toplamda en az 1.000 getto oluşturdu. En büyük getto, Polonya’nın başkenti olan ve neredeyse yarım milyon Yahudi’nin hapsedildiği Varşova’daydı.
Çoğu getto Yahudilerin zaten yoğun olarak yaşadığı şehir ve kasabalarda kurulmuştu. Gettolara çevre bölgelerden ve Batı Avrupa’dan Yahudilerin yanı sıra bazı Romanlar (Çingeneler) de getiriliyordu. 1941 yılının Ekim ve Aralık ayları arasında, binlerce Alman ve Avusturya Yahudisi Doğu Avrupa’daki gettolara götürüldü. Almanlar genellikle şehirlerin en eski, en köhne yerlerini getto hâline getirdi. Bazen Yahudi ailelere yer açmak için buralardaki binaların Yahudi olmayan sakinlerini çıkarmaları gerekti. Gettoların çoğu dikenli tellerle ya da duvarlarla çevriliydi. Giriş kapıları yerel polis ve Alman polisi ile SS üyeleri tarafından korunuyordu. Geceleri sokağa çıkma yasağının uygulandığı saatlerde, sakinler kendi dairelerinde kalmaya zorlanıyordu.
Polonya’nın Lodz ve Varşova şehirlerinde tramvay hatları gettonun ortasından geçiyordu. Hatların güzergâhını değiştirmek yerine, işçiler bunların etrafını çitlerle çevirdi. Yahudilerin tramvaylarla kaçmaması için de bu alanlar polisler tarafından korumaya alındı. Getto dışından olan yolcular tramvayları hafta içinde işe gitmek için kullanıyorlardı. Bazıları ise getto mahkûmlarına bakıp alay etmek için tramvayla Pazar gezmelerine de çıkıyordu.
Önemli Tarihler
12 EKİM 1940 VARŞOVA YAHUDİLERİ ZORLA GETTOYA YERLEŞTİRİLDİ Almanlar Varşova’da bir gettonun kurulduğunu açıkladı. 1940 Kasım’ında Varşova’da yaşayan tüm Yahudiler, kendileri için belirlenmiş ve şehrin geri kalanından soyutlanacak bir bölgeye zorla yerleştirildi. 3 metreden daha yüksek, üst tarafına dikenli teller yerleştirilmiş bir duvarın yapımına başlandı. Getto ile Varşova’nın diğer bölümleri arasında giriş çıkış olmaması için Almanlar getto sınırlarını yakın korumaya aldı. Varşova gettosu alan ve nüfus bakımından gettoların en büyüğüydü. Şehrin nüfusunun yaklaşık yüzde 30’nu oluşturan, 350.000’i aşkın Yahudi, şehrin toplam alanının yüzde 2,4’ünden ibaret bir alana hapsedildi.
22 TEMMUZ 1942 VARŞOVA YAHUDİLERİ TREBLINKA ÖLÜM MERKEZİNE SÜRÜLDÜ 1942 yılında 22 Temmuz’dan Eylül ayının yarısına kadar, 300.000’den fazla kişi Varşova gettosundan sürüldü: 250.000’den fazlası Treblinka ölüm merkezine götürüldü. Sürgün edilenler Varşova–Malkinia demiryolu hattına bağlanan Umschlagplatz’a (sürgün noktası) götürüldü. Yük vagonlarına tıkıştırılarak, çoğu Malkinia üzerinden Treblinka’ya sürüldü. Sürgün edilenlerin büyük çoğunluğu Treblinka’ya vardığında öldürüldü. Eylül ayında, 1942 kitle sürgünlerinin sonunda, gettoda yalnızca 55.000 kadar Yahudi kalmıştı.
19 NİSAN 1943 YAHUDİ SAVAŞÇILAR VARŞOVA GETTOSUNDA ALMANLARA KARŞI DİRENDİ Almanlar 1943 Nisan’ında Varşova gettosunu ortadan kaldırmaya karar verdi ve yeni sürgünlerin olacağını duyurdu. Sürgünlerin yeniden başlaması, getto içinde silahlı bir ayaklanma için bir sinyal oldu. Gettodaki çoğu insan sürgün için bildirimde bulunmayı reddetti. Pek çoğu daha önceden hazırlanmış sığınak ve gizlenme yerlerinde Almanlardan gizlendi. Yahudi savaşçılar sokaklarda ve gizli sığınaklardan Almanlarla çatıştı. Almanlar gettoyu ateşe verip getto alanını enkaz hâline getirerek, burada yaşayanları açık alana çıkmaya zorladı. 16 Mayıs 1943’te savaş sona erdi. Binlerce insan öldü ve getto nüfusunun çoğu zorunlu çalışma kamplarına sürüldü. En büyük ve en önemli Yahudi ayaklanması olan Varşova gettosundaki ayaklanma, Alman işgali altındaki Avrupa’daki ilk şehir ayaklanmasıydı.
We would like to thank Crown Family Philanthropies, Abe and Ida Cooper Foundation, the Claims Conference, EVZ, and BMF for supporting the ongoing work to create content and resources for the Holocaust Encyclopedia.
View the list of all donors.
